Keşfedildikten 70 yıl sonra deşifre edilen gizemli antik metin
Araştırmacılar, ilk keşfedildiği 1950’lerden bu yana dilbilimcileri şaşırtan bir yazı sistemi olan ‘bilinmeyen Kuşan yazısının’ bir kısmını deşifre etmeyi başardılar. Bilim adamları, 2022’de kuzeybatı Tacikistan’daki Almosi Geçidi yakınında keşfedilen ve ‘Baktriya dili’ adı verilen tanıdık, ancak soyu tükenmiş bir dilin parçalarını içeren kaya yazıtlarını kullanarak antik metni deşifre ettiler.
Almanya’daki Köln Üniversitesi’nde karşılaştırmalı bir dilbilimci olan baş yazar Svenja Bonmann, üniversite tarafından 13 Temmuz’da yayınlanan bir görüntüde, “Kuşan yazıtının daha önce bilinmeyen bir Orta Fars dilini kaydetmek için kullanıldığını bulduk” dedi: kısacası yazıtı deşifre ettik.”
İMPARATORLUĞUN RESMİ DİLLERİNDEN BİRİ OLDU
Bu Orta Fars dili muhtemelen M.Ö. MS 200 ile 700 yılları arasında Orta Asya ve kuzeybatı Hindistan’a uzanan Kuşan İmparatorluğu’nun resmi dillerinden biriydi. Gücünün zirvesindeyken, MS 2. yüzyılda, Kuşanlar Roma İmparatorluğu’nun ortasında yaşıyorlardı. Aslen Kuşan İmparatorluğu’na yerleşen (ve Greko-Romen yazarlar tarafından ‘Toharyalılar’ olarak adlandırılan) eski Avrasya göçebeleri de araştırmacıların ‘Eteo-Toharca’ olarak adlandırmayı önerdiği bir dili konuşmuş olabilir.” (“Eteo” terimi, modern akademisyenler tarafından “gerçek” veya “orijinal” anlamına gelen bir ön ektir.)
Bonmann, Kuşan diliyle temas halinde olan bu yazıtın pek çok metnin zaman kavramına dayanamadığı için kısmen anlaşılmaz kaldığını belirtiyor. “O dönemde yazılanların çoğu muhtemelen palmiye ağacı yaprakları veya huş ağacı kabuğu gibi organik materyaller üzerine kaydedilmiştir. Organik madde hızla ayrışır, bu da geride neredeyse hiçbir şeyin kalmadığı anlamına gelir.”
Buna rağmen mağara duvarlarına kazınmış ve seramiklerle süslenmiş karakterler Orta Asya’daki yazıtlarda günümüze ulaşmıştır ve şimdi bize Kuşan dili hakkında ipuçları sunmaktadır. 1950’lerin sonlarından bu yana arkeologlar, çoğu günümüz Tacikistan, Afganistan ve Özbekistan’da olmak üzere birkaç düzine yazıt keşfettiler. Köln Üniversitesi’nde karşılaştırmalı dilbilim profesörü olan ve araştırmaya dahil olmayan Eugen Hill, “Araştırmacılar, çoğunlukla Fransa ve Rusya’da sınırlı bir başarı ile bu yazıt üzerinde onlarca yıldır çalışıyorlar” diyor.
BİR İRAN DİLİ
Dilbilim dergisi Transactions of the Philological Society’de 12 Temmuz’da yayınlanan bir makalede Bonmann ve meslektaşları, yeni keşfedilen ‘iki dilli’ yazıtları analiz ettiler ve daha önce farklı eski dilleri deşifre etmek için kullanılanlara benzer prosedürleri izleyerek Kuşan yazıtını deşifre ettiler. Bonmann, “En uygun senaryo, neredeyse aynı anlama gelen ancak iki veya üç farklı alfabe veya dilde yazılmış benzer bir metinle (“iki dilli” veya “üç dilli” olarak adlandırılır) uğraştığımız zamandır.
Bu örnekte araştırmacılar, 1960’larda Afganistan’daki Almosi Gorge ve Dašt-i Nāwur’da keşfedilen kayaya oyulmuş Baktriya benzeri yazıtları kullanarak Kuşan yazıtının anlamını deşifre edebildiler. Bonmann, “Benzer metinlerimiz vardı ve içerdikleri öğelerin incelediğimiz yazıtta bulunacağını biliyorduk” diyor. “Gittikçe daha fazla İranlı kelime okuyabiliyorduk; Hal böyleyken karşımızdaki kişinin İran dili olduğu ortaya çıktı.”
Tacikistan ve Afganistan yazıtlarında Kuşan İmparatoru Vema Takhtu’dan ‘kralların kralı’ olarak bahseden sözler, araştırmacılara o zamana kadar gizlilik perdesi arkasında kalan bireysel yazı karakterlerinin fonetik maliyetleri hakkında bilgi sağlamıştır. Araştırmaları, Kuşan yazıtının, Baktriya dili ile antik Batı Çin’de konuşulan ‘Hotan Saka’ olarak bilinen bir dilin karışımı sonucu gelişen bir dil kaydettiğini ortaya koyuyor.
Makaleye göre keşif, Kuşan alfabesinde kullanılan 25 ila 30 işaretin yarısından fazlasına ışık tutuyor. Araştırma ekibi, bilinen yazıtları inceleyerek ve daha fazla örnek arayarak kalan karakterleri deşifre etmeyi ve gizem senaryosunu bütünüyle okuyabilmeyi umuyor.
Yepyeni makale Live Science web sitesinden alınmıştır. (Çeviri: Tarkan Tufan)
